Universiteiten en andere kennisinstellingen zijn de laatste jaren scherper geworden op pogingen van landen als China, Iran en Rusland om gevoelige Nederlandse kennis en energie in handen te krijgen, blijkt uit onderzoek van de NOS.
Alleen al de Technische Universiteit Delft, de koploper op dit terrein, wijst volgens programmadirecteur Peter Weijland jaarlijks rond de honderd buitenlandse wetenschappers om deze reden af.
Die toegenomen scherpte is ook dringend nodig, vertelt veiligheidsadviseur Guido van Diermen. Hij adviseert universiteiten namens Proximities, een bedrijf dat is opgericht door mensen met een achtergrond in de inlichtingen- en veiligheidswereld. De lijn van zijn verhaal wordt bevestigd door anderen in het veld.
Keihard gechanteerd
Volgens Van Diermen “worden op dagelijkse basis op Nederlandse universiteiten dit soort operaties gedraaid door niet-bevriende diensten”. Regelmatig spreekt hij de mensen die daarvan het slachtoffer zijn geworden en zichzelf uiteindelijk hebben gemeld . “Die gaan vaak door een hel. Ze worden keihard gechanteerd en zakken steeds dieper in het moeras.”
Voorbeelden zijn wetenschappers die worden uitgenodigd voor een interessant congres in een ver land. Zij denken zich goed te hebben voorbereid: ze hebben bijvoorbeeld alle gevoelige gegevens van hun laptop gehaald.
Maar dan blijkt bij aankomst op het buitenlandse vliegveld dat er drugs in hun koffers zijn gestopt. Of ze gaan nog even iets drinken en lopen tegen een aantrekkelijke man of vrouw aan, die meegaat naar het hotel.
“Vervolgens staat de volgende ochtend de politie voor de deur met de mededeling dat er aangifte is gedaan van verkrachting of aanranding”, weet Van Diermen. “En dat je kunt kiezen of delen: óf je levert bepaalde informatie, óf je komt voor jaren achter de tralies. Zo’n dreigement kan dus ook vanwege een gefabriceerde drugsverdenking zijn. Of er is een verkeersongeluk in scène gezet waarbij jij de schuldige partij zou zijn. Het is dan vrijwel onmogelijk om ‘nee’ te zeggen.”
Inlichtingdiensten subtiel en geduldig
Dergelijke praktijken ziet hij niet alleen in het buitenland; het gebeurt ook in Nederland zelf. “Je kunt kunt nauwelijks overschatten hoe subtiel en geduldig Chinese of Russische inlichtingendiensten te werk gaan als het gaat om het ‘planten’ of bewerken van mensen in de onderzoeksvelden waar zij belangstelling voor hebben.”
“Eerst maken ze als het ware een scan van het aantal mensen dat toegang heeft tot informatie die zij willen hebben. Dan zijn er spotters die opmerken wie van hen met een wraakgevoel rondloopt, omdat zij bijvoorbeeld al drie keer een bepaalde functie zijn misgelopen.”
“Behoefte aan wraak is een sterke emotie, die kan je er makkelijk toe brengen om dingen te gaan doen waar je achteraf spijt van hebt. Of ze bieden een hoop geld, als je daar gevoelig voor blijkt te zijn, bijvoorbeeld omdat je schulden hebt. Heel soms is de spionage ook ideologisch gedreven, maar vaker zie je dit soort afpersing.”
Van Diermen maakt met collega’s op verzoek van universiteiten “een rondje” langs wetenschappers om ze bewust te maken van alle risico’s. Hij roept ze daarbij ook op om “hun hand op te steken” zodra zij in de problemen dreigen te komen.
“Voorkomen van nog ergere situaties is in dit soort gevallen echt beter dan genezen. Spionage is in Nederland een strafbaar feit. En het aanzetten tot spionage ook. Zodra je denkt: hier is iets niet in de haak, ze proberen me hier in te pakken, ik krijg vragen waar ik me ongemakkelijk bij voel, stap dan zo snel mogelijk naar je werkgever of de politie.”
Peter Weijland van de TU Delft vertelt dat zijn universiteit daar behulpzaam bij is door meldpunten op te richten en vertrouwenspersonen aan te stellen. Beiden roepen wetenschappers en studenten op niet naïef te zijn: je kunt denken dat jouw onderzoeksterrein niet zo spannend is voor andere landen, maar met name kunstmatige intelligentie, nanotechnologie, lucht- en ruimtevaart en nucleair onderzoek zijn dat wel degelijk.
Van Diermen: “In het verleden heeft Pakistan kerntechnologie gestolen uit Nederland. Daar is toen een kernbom uit voortgekomen. Dus de risico’s kunnen echt levensgroot zijn.”