De Tweede Kamer stemt vanmiddag opnieuw over een motie om het gevangenenplan van staatssecretaris Coenradie tegen te houden. Zij wil gevangenen met een celstraf van maximaal een jaar tot twee weken eerder vrijlaten. Vorige week eindigde de stemming 74-74. Drie van de vier coalitiepartijen, waaronder Coenradies PVV, zien er niets in.
Coenradie vindt het zelf ook een “uiterst pijnlijke maatregel”, maar zegt dat ze niet anders kan. Jarenlang moest de een na de andere gevangenis de deuren sluiten wegens overcapaciteit. Maar in de gevangenissen die openbleven, is de bezettingsgraad nu bijna 100 procent. Daarnaast is er een tekort aan personeel en dat betekent dat het gevangeniswezen zich bevindt in het zwartste scenario.
Strenger straffen
“Dat we nu te maken hebben met een cellentekort betekent niet dat Nederland opeens crimineler is geworden”, zegt Sanne Struijk, hoogleraar sanctierecht aan de Erasmus Universiteit. Het meeste mensen in de gevangenis zit korter dan drie maanden vast. Tegelijkertijd is de laatste jaren ingezet op het harder aanpakken van zware criminaliteit. “Dat heeft ertoe geleid dat in een aantal gevallen steeds vaker een heel lange en soms levenslange gevangenisstraf wordt opgelegd.”
Ook is de regeling voor voorwaardelijke invrijheidstelling aangescherpt. “Waar een gevangene eerder na twee derde van de straf al vrijkwam, is dat nu alleen bij goed gedrag en slechts twee jaar voor het einde van de straf”, zegt Struijk.
Dat betekent dat mensen steeds langer een plek in de gevangenis bezet houden, terwijl er ook veel plekken worden ingenomen door gevangenen die in voorarrest zitten.
Het overspannen gevangeniswezen komt volgens Struijk niet als een verrassing. “De beschikbaarheid van cellen gaat altijd in een golfbeweging. De ene keer hebben we er te veel en dan weer te weinig.” Zo steeg de criminaliteit in de jaren 80 enorm en werd die ook harder aangepakt. Het aantal gevangenen nam flink toe waardoor er snel gevangenissen bijgebouwd moesten worden.
Een aantal jaar later boog de trend juist om en werden er steeds minder misdrijven gepleegd. In combinatie met preventie en alternatieve straffen daalde de instroom van gevangenen en ontstond er een cellenoverschot.
Als gevolg van de financiële crisis van 2008 moest er enorm worden bezuinigd. Het gevangeniswezen met zijn leegstaande cellen werd een interessante post om in te snijden. En zo legde het kabinet Balkenende IV het ‘masterplan’ op tafel, waarbij acht gevangenissen dicht moesten.
Afschalen gevangeniswezen
VVD-staatssecretaris Teeven zette de bezuinigingsoperatie door en opperde nog eens twintig gevangenislocaties te sluiten. Een aantal jaren later besloot VVD-minister voor Rechtsbescherming Sander Dekker om nog eens vier gevangenissen dicht te doen. In totaal zijn 26 gevangenissen gesloten.
“De gevangenissen die gesloten zijn, waren de best functionerende”, zegt Frans Douw, oud-gevangenisdirecteur van onder meer de Bijlmerbajes en de gevangenis in Heerhugowaard. “Hier zaten namelijk de locaties tussen waar je met een laag beveiligingsniveau werkte. Die stonden juist heel erg in het teken van re-integreren in de samenleving.”
Met het verdwijnen van al de locaties, verdwenen ook veel banen. Het personeelstekort dat daardoor ontstond, is nog steeds voelbaar. “Het is heel makkelijk om de deur dicht te doen en het personeel te laten gaan. Maar begin er maar eens aan om de deuren weer open te krijgen met een goed functionerende organisatie en voldoende personeel. Dat duurt gewoon jaren”, zegt Douw.
“Bovendien is ook een hele lichting ervaren bewaarders met pensioen gegaan. Dat gat is lastig te dichten omdat jonge mensen vaker kiezen voor andere, betere betaalde banen. Denk aan de particuliere beveiliging”, zegt hoogleraar Struijk. Er staan nu bijna 1500 vacatures open.
Meer lucht
Het is niet duidelijk hoeveel lucht het zou geven als gevangenen twee weken eerder naar huis mogen. Het kabinet besloot begin december al dat gevangenen drie dagen eerder mogen vrijkomen. De verwachting was dat dat vier gevangenisplekken per jaar zou opleveren.
“Het is waarschijnlijk een druppel op een gloeiende plaat en daarom vooral belangrijk dat er gekeken wordt naar de manier waarop gestraft wordt”, zegt Struijk. Uit eerder onderzoek bleek ook dat korte gevangenisstraffen weinig effectief zijn. “Er zou bijvoorbeeld ook gekeken kunnen worden naar de uitbreiding van taakstraffen of de nog niet bestaande sanctie van thuisdetentie met een enkelband.”