Natuur kun je niet bezitten, ze is van zichzelf. De mens is slechts een voogd van de natuur, belast met de taak ervoor te zorgen. Dat is het eenvoudige idee waar de inheemse Maori’s in Nieuw-Zeeland al eeuwenlang van overtuigd zijn.
Het is een principe dat ook verankerd is in de Nieuw-Zeelandse wet. In 2017 kreeg de Te Awa Tupua-rivier, ook bekend als de Whanganui-river, als eerste rivier ter wereld dezelfde juridische rechten als een mens. Deze historische beslissing erkende de rivier als een levend wezen met dezelfde rechten en plichten als een rechtspersoon.
Het is het resultaat van een 140 jaar lange strijd door inheemse Maoristammen die langs de rivier wonen, vertelt Maori-riviervoogd Ned Tapa. Zijn familie woont al generaties lang aan de oever van de rivier. De Maori’s hebben een speciale uitdrukking voor hun band met de rivier. “Ko au te awa, ko te awa ko au. Ik ben de rivier, de rivier ben ik. Er is geen onderscheid tussen ons”, zegt Tapa.
Tapa heeft lang, zilverkleurig haar en een grote tatoeage op zijn gezicht, een moku in de Maori-taal. De tatoeage vertelt een verhaal over wie hij is en waar hij vandaan komt. De rivier speelt een belangrijke rol. “De rivier is altijd al een onderdeel van mijn leven. Ik ben praktisch geboren op de rivier, aan de rivier. En van jongs af aan zit ik al op een of ander vaartuig op het water.”
Belangenbehartiging
Jarenlang streden lokale Maoristammen voor erkenning van hun verbinding met de rivier. “Mijn grootvader was al betrokken bij rechtszaak om de rivier te beschermen. Toen hij overleed, nam mijn vader het stokje over. En toen ik.”
Sinds de rivier een rechtspersoon is, ziet hij een verandering. “De rivier is nog nooit zo schoon geweest.” Ook het bos Te Urewera is erkend als een levend rechtspersoon in de Nieuw-Zeelandse wet. In januari dit jaar werd ook de berg Taranaki toegevoegd aan de lijst.
Catherine Iorns, hoogleraar natuurrecht aan de Victoria University in Wellington, legt uit hoe het werkt. “Als je de natuur een juridisch persoon maakt, dan is het van zichzelf. Het kan bezittingen hebben, en heeft het recht om dat eigendom te verdedigen.”
Net als een bedrijf
Dat is minder ongebruikelijk dan het klinkt. “Ook bedrijven kunnen een rechtspersoon zijn, met rechten en plichten. Dit is hetzelfde principe.” Concreet betekent het dat de belangen van de rivier worden behartigd door vertegenwoordigers van zowel de lokale Maoristam als de regering.
De zorg voor de rivier was hard nodig, zegt Tapa. Hij neemt regelmatig mensen de rivier op in zijn waka, een traditionele Maori-kano. Daar was een paar jaar geleden weinig animo voor, want de rivier was zwaar vervuild.
“Zodra iemand het toilet doorspoelde, kwam de ontlasting direct uit in onze rivier. Je zag het toiletpapier in de waterplanten hangen”, zegt hij. Ook bedrijven en fabrieken langs de oevers dumpten hun chemische afval in het water.
Respect
Inmiddels worden op steeds meer plaatsen in de wereld rivieren, bossen en bergen aangewezen als rechtspersonen. Het natuurrecht is een van de snelst groeiende juridische bewegingen ter wereld. In 38 landen, verdeeld over zes van de zeven continenten, zijn er inmiddels delen van de natuur een rechtspersoon.
In Europa is de Spaanse lagune Mar Menor, die in 2022 rechten kreeg, het bekendste voorbeeld. Het was het eerste Europese ecosysteem met rechtspersoonlijkheid. “Het slaat internationaal enorm aan”, zegt hoogleraar Iorns. “Mensen zijn op zoek naar een nieuw instrument, een andere manier om zich tot de natuur te verhouden.”
Ook in Nederland is het een discussie. Zo zijn er groepen die ervoor pleiten om het Waddengebied of de Veluwe als rechtspersoon aan te duiden. In de Zuid-Limburgse gemeente Eijsden-Margraten is het al zover: in 2023 werd een motie aangenomen om rechten aan de natuur toe te kennen.
Inheemse volkeren vervullen voorbeeldfunctie. “Voor ons is de rivier een tupuna, een voorouder. Die kun je niet bezitten, maar hoor je te respecteren”, zegt Tapa. Ook voor niet-Maori’s biedt dat kansen. “Het idee van voogdijschap spreekt veel mensen aan, in plaats van eigendom. Het is de taak van ons allemaal om voor de natuur te zorgen.”