De gloriejaren van Hans Wiegel waren ongetwijfeld de jaren zeventig. Met groot genoegen speelde hij toen zijn beste rol: die van oppositieleider tegen het kabinet-Den Uyl, het meest linkse kabinet uit de Nederlandse geschiedenis. Vandaag werd bekend dat hij is overleden.
De jonge Wiegel was de uitvinder van een populistische stijl waarbij hij poseerde als deftige bourgeois en tegelijk de gevoelens vertolkte van de mensen in het land (tegenwoordig zouden we zeggen: de hardwerkende Nederlanders), die zich ergerden aan links in het algemeen en Den Uyl in het bijzonder. Het maakte van de VVD voor het eerst een echte volkspartij.
Als minister en vicepremier van het eerste kabinet-Van Agt (1977-1981) was Wiegel minder succesvol. Na een drama in zijn persoonlijk leven trok hij zich in 1982 terug uit de politiek. De rest van zijn leven had hij nostalgie naar de mooie jaren dat hij van leer was getrokken tegen de rooie Den Uyl.
Driedelig
Hans Wiegel was de oudste zoon van een kleine ondernemer die in 1953 van Amsterdam naar Laren verhuisde. Wiegel werd daar actief in de liberale jongerenorganisatie JOVD, waar hij met driedelige kostuums, sigaren en het zakhorloge van zijn grootvader al de welgestelde burger speelde.
In 1959 ging hij politieke wetenschappen studeren. Hij kwam in contact met Harm van Riel, een erudiete zonderling op de rechtervleugel van de VVD, die direct Wiegels politieke talent zag en hem zijn gehele politieke carrière zou adviseren.
Van Riel regelde dat Wiegel na zijn studie werd afgekeurd voor militaire dienst, zodat hij JOVD-voorzitter kon worden. In 1967 stroomde hij door naar de Tweede Kamer. Toen fractieleider Mollie Geertsema in 1971 minister werd, koos de fractie Wiegel vier dagen na zijn 30e verjaardag als opvolger.
Van Riel betoogde dat Wiegel precies was wat de VVD nodig had, een hyperintelligente populist met verantwoordelijkheidsgevoel, die de taal van de massa spreekt. Wiegel kon volgens Van Riel kiezers lokken door in te spelen op hun onbewuste emoties: angst voor het socialisme, angst voor verandering en hen tegelijkertijd in de waan laten dat zij rationeel handelen.
Sinterklaas bestaat
Na de val van het kabinet-Biesheuvel in 1972 werd Wiegel als lijsttrekker de anti-Den Uyl. Legendarisch werd zijn debat met Den Uyl voor een afgeladen zaal met studenten in Groningen, waar hij wijzend naar Den Uyl zei: “Sinterklaas bestaat, daar zit hij.”
De VVD had eerder de antisocialistische kaart gespeeld, maar Wiegels volkse toon was nieuw. De VVD was altijd de partij geweest van de gezeten burgerij, met leiders die een rationele stijl hanteerden en uitstraalden dat ze zich boven het gewone volk verheven voelden.
Wiegel had die afstandelijkheid niet; hij was geen intellectueel, zijn deftigheid was gespeeld en onderdeel van zijn populaire imago. Zijn stijl was eerder emotioneel dan rationeel.
Het leverde de VVD in 1972 22 zetels op (+6), tot dan toe de beste score uit haar geschiedenis. De vorming van het kabinet-Den Uyl was voor Wiegel een geschenk uit de hemel.
‘Verjubelen’
Scherp en gevat verweet Wiegel het kabinet keer op keer dat het niets deed tegen de toenemende criminaliteit en de uitkeringsfraude, dat het belastinggeld ‘verjubelde’ en de overheidsuitgaven veel te hoog liet oplopen. Na dit kabinet zou er puin geruimd moeten worden.
De polarisatie tegen het kabinet-Den Uyl was ook bedoeld om kiezers weg te trekken bij het CDA. Dat lukte. Bij de verkiezingen van 1977 won de VVD weer zes zetels. Intussen stroomden nieuwe leden toe. In een paar jaar steeg het ledental van 40.000 naar 100.000.
Le Bistroquet
De verkiezingsuitslag leek te wijzen op een kabinet van PvdA en CDA, maar tijdens de formatie werd de sfeer tussen vooral Den Uyl en CDA-leider Van Agt zo vijandig, dat Van Agt het met Wiegel ging proberen.
De sociaal vaardige Wiegel wist Van Agt makkelijk voor zich te winnen. Na hun eerste formele gesprek gingen ze samen naar het chique restaurant Le Bistroquet, waar ze, bij schemerlicht achter een goed glas wijn, de bekendste foto uit de parlementaire geschiedenis lieten maken.
Van Agt zei hierover: “Hans bleek daar een voortreffelijke causeur en iemand die aan de kwaliteit van leeftocht en lafenis passende aandacht wist te geven. Het onderscheidde hem aanstonds van Den Uyl.”
Wiegel stond ook weer heel anders dan de drammerige Den Uyl een relativerende manier van politiek bedrijven voor. Mede daardoor werden Van Agt en Wiegel het snel eens. Toen de CDA-fractie met een lange reeks wijzigingsvoorstellen kwam, zei hij: “Zeventien van de honderd amendementen zijn voor de VVD niet aanvaardbaar en wij gaan nu kijken welke dat zijn.”
De relativerende houding keerde zich als minister tegen hem. Van puinruimen kwam niets terecht. Het kabinet zou de overheidsuitgaven terugdringen, maar die liepen juist nog veel verder uit de hand. Toen CDA-minister van Financiën Andriessen aftrad omdat hij niet de steun van Van Agt had voor bezuinigingen, besloot Wiegel het kabinet overeind te houden.
Vlijmscherpe debater
Wiegel vond dat de VVD zich gezien de slechte peilingen geen verkiezingen kon veroorloven. Maar een jaar later moest Wiegel alsnog onder een slecht gesternte campagne voeren.
Toen bleek opnieuw zijn grote talent. Hij bracht de VVD van grote achterstand terug op het oude niveau. Tegen deze vlijmscherpe debater kon bijvoorbeeld Jan Terlouw van D66 niet op. Omdat Terlouw van zijn partij niet met de VVD mocht regeren, bedacht Wiegel dat D66 een bijwagen van de rode locomotief was : Een stem op Jan is een stem op Joop.
Overstuur
Het was niet voldoende om CDA en VVD opnieuw aan een meerderheid te helpen. Wiegel moest oppositie gaan voeren tegen zijn vriend Van Agt. Daarbij hielp niet dat hij net weduwnaar was geworden. Zijn 26-jarige vrouw en grote liefde Pien was bij een auto-ongeluk om het leven gekomen.
Op televisie raakte Wiegel door een publieksvraag over weduwnaarspensioenen zo overstuur, dat hij in huilen uitbarstte. In 1982 trouwde hij met de oudere zus van Pien en besloot in de luwte een nieuw leven op te bouwen.
Hij wilde graag commissaris van de Koningin worden in Friesland, waar hij een boerderij had. De banencarrousel deed zijn werk: buiten de vertrouwenscommissie van de provincie om, besloot PvdA-minister Van Thijn Wiegel te benoemen.
Orakel
In de jaren daarna bleef de schaduw van het orakel uit Friesland boven de VVD hangen. Wiegel leverde openlijk kritiek op opvolgers die het volgens hem niet goed deden en wekte meermalen de indruk terug te keren naar Den Haag.
Het kwam er nooit van. Wel schreef Wiegel als Eerste Kamerlid in 1999 nog één keer geschiedenis door het correctief referendum te laten sneuvelen.