Als het aan Ton Witteman ligt, komen er ook struikelstenen op de plekken waar verzetsstrijders in de Tweede Wereldoorlog zijn weggevoerd en daarna vermoord. Zonder toestemming van de gemeente legde de Haarlemmer deze week een struikelsteen voor zijn opa in de Nagtzaamstraat.
Zo’n struikelsteen voor een verzetsstrijder maakt veel meer indruk dan een algemeen monument, stelt Witteman. “Daarvoor hebben we hier in de omgeving al de Eerebegraafplaats in Overveen en het monument op de Dam in Amsterdam. Maar daar ga je misschien één keer per jaar heen”, zegt hij bij NH. “Een struikelsteen ligt altijd in het zicht.”
Het idee voor de struikelstenen of Stolpersteine komt van de Duitse kunstenaar Gunther Demnig. Sinds 1992 maakt hij steentjes met een messing bovenlaag die gelegd worden in de stoep voor de laatste (vrij gekozen) woning van iemand die tijdens de Tweede Wereldoorlog is weggevoerd en niet teruggekomen. Op dit moment liggen er ruim 120.000 in Europa.
Sinds november 2021 is er in Haarlem een particuliere stichting die voor alle 733 vermoorde Joodse stadsgenoten een struikelsteen wil plaatsen. “Ook aanvragen van Roma en Sinti worden in behandeling genomen”, aldus de stichting. Maar die van (familie van) verzetsstrijders dus niet. Tot verdriet van Witteman. Toen hij jaren geleden voor het eerst hoorde van Demnigs Stolpersteine-project was hij meteen onder de indruk. “Ik heb een paar onthullingen bijgewoond. Dat is zo indrukwekkend, met vaak heel veel nabestaanden erbij.”
Volk dat apart wordt gezet
September vorig jaar diende Witteman een officiële aanvraag in bij de gemeente om een steen te mogen leggen voor zijn grootvader. Dat leverde een emotioneel debat in de gemeenteraad op. Maar ook een weigering. De Haarlemse burgemeester Jos Wienen zei te vrezen dat de struikelstenen voor (andere) holocaustslachtoffers ondergesneeuwd zouden raken. “Als je nu in Haarlem zo’n steen tegenkomt, dan weet je dat daar iemand woonde die uit ons midden is weggerukt en vermoord, louter en alleen omdat die hoorde bij een volk dat apart gezet werd”, aldus de burgemeester.
“Omgekeerde wereld”, reageert Witteman. “Die Duitse kunstenaar heeft bepaald dat de struikelsteen van messing voor alle nazislachtoffers is. Dat bepaalt een burgemeester niet.” Hij wijst erop dat Demnig hem inmiddels zelf groen licht heeft gegeven voor de plaatsing van de steen.
Politieagent
“Mijn opa probeerde juist te voorkomen dat Joden werden opgepakt en vermoord zouden worden”, stelt Witteman. Opa Bart was politieagent en liet in zijn kleine huis met vier kinderen ook met regelmaat Joden onderduiken. Maar op 22 juli 1943 werd hij verraden en stond de Sicherheitsdienst (SD) voor de deur. De onderduikers van dat moment wisten in allerijl via de achterdeur te ontsnappen.
Maar het noodlot wilde dat precies op dat moment de postbode een brief bezorgde van vorige Joodse onderduikers. Daarin betuigden zij hun dank voor de gastvrijheid van het gezin Witteman. De Duitsers onderschepten de brief en deporteerden Bart Witteman. Op 11 maart 1945 werd hij vermoord in Duitsland. “Dat was dinsdag dus precies 80 jaar geleden”, benadrukt Ton Witteman. Op die dag onthulde hij de struikelsteen voor zijn grootvader.
Het ligt gevoelig
Hoewel er dus geen toestemming is gegeven, zegt een woordvoerder van de Haarlemse burgemeester “echt niet direct te handelen” of de steen weg te halen. “Het ligt heel gevoelig en daar willen wij zorgvuldig mee omgaan”, aldus de woordvoerder. De burgemeester laat op dit moment “een opinienota over de herdenking van verzetshelden” opstellen. Voor de zomer zal de gemeenteraad daar een besluit over nemen.