Een dag nadat hij in een rolstoel voor een overvol Sint-Pietersplein de paaszegen urbi et orbi uitsprak, heeft het Vaticaan bekendgemaakt dat paus Franciscus is overleden. De 88-jarige kerkleider kampte al maanden met een broze gezondheid. Hij lag 38 dagen in het ziekenhuis en werd vorige maand ontslagen.
De verkiezing van de Argentijnse kardinaal Jorge Bergoglio kwam op 13 maart 2013 als een verrassing. Met zijn 76 jaar leek hij te oud om nog kans te maken. Ook was hij niet bepaald een theologische scherpslijper zoals zijn voorganger, paus Benedictus XVI, die, tegen alle traditie in, om gezondheidsredenen was afgetreden.
Kardinaal Bergoglio stond bekend om zijn eenvoud en nederigheid. Een warme, zachtmoedige herder, die al bij zijn eerste optreden voor de menigte op het Sint-Pietersplein voor een nieuwe toon koos. Hij begroette de massa met een vriendelijk “Fratelli e sorelle, buonasera,” “Broeders en zusters, goedenavond”, en vroeg de mensen om voor hem te bidden.
De vonk sloeg over, zowel op het plein als bij de televisiekijkers over de hele wereld. Velen liepen weg met deze eerste jezuïet die het tot paus bracht. Bergoglio nam de naam Franciscus aan. Naar eigen zeggen vanwege zijn verbondenheid met de armen, die hij deelde met zijn grote voorbeeld: de middeleeuwse heilige Franciscus van Assisi.
Jorge Mario Bergoglio werd geboren in de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires, in een familie van immigranten uit de Noord-Italiaanse streek Piëmont. Hij studeerde af als chemisch laborant, maar besloot daarna om zijn leven aan het geloof te wijden. In 1969 werd hij priester, in 1992 bisschop en in 1998 aartsbisschop van Buenos Aires. In 2001 maakte paus Johannes Paulus II hem kardinaal.
Stijl
In zijn presentatie week Franciscus af van zijn voorgangers. Hij koos niet voor uiterlijk vertoon. Zijn kleding was eenvoudig wit en zijn pauselijk borstkruis niet van goud en met juwelen bezet, maar van zilver. Ook bleef hij wonen in het gastenverblijf van het Vaticaan in plaats van zijn intrek te nemen in het meer geïsoleerd gelegen pauselijke appartement.
In zijn daden toonde hij zich een vernieuwer. Om de Kerk beter te kunnen besturen, stelde hij een kroonraad in van negen kardinalen uit alle continenten. En hij was de eerste paus die bij de traditionele voetwassing voor Pasen ervoor koos om niet alleen mannen de voeten te wassen, maar ook vrouwen en gevangenen, onder wie moslims.
Op bijna al zijn reizen koos hij bestemmingen waar mensen in moeilijke omstandigheden leven of katholieken zwaar in de minderheid zijn. Zijn eerste reis was naar het Italiaanse eiland Lampedusa, als een aanklacht tegen de verdrinkingsdood van talloze migranten op weg naar Europa.
Homoseksualiteit en vrouwen
Over homoseksualiteit zei Franciscus: “Wie ben ik om te oordelen?” en meerdere malen sprak hij zich uit voor een geregistreerd partnerschap voor homoseksuele stellen. Maar hij veranderde niets aan het officiële standpunt van de Kerk, waarin het homohuwelijk wordt afgewezen.
Hij benadrukte het belang van de theologische en praktische rol van vrouwen. Na verschillende vrouwen te hebben aangesteld in de Curie, het bestuursapparaat van de kerk, vulde hij in 2024 zijn belofte in door een vrouw te benoemen tot hoofd van een belangrijke afdeling. Een andere vrouw, eveneens een non. kreeg de post van gouverneur van de stadstaat Vaticaanstad.
In 2021 liet hij het kerkelijk recht veranderen, zodat vrouwen officieel aangesteld kunnen worden tot lector en acoliet (misdienaar). Aan de roep om vrouwen ook tot diaken te laten wijden gaf hij geen gehoor, al heeft hij de mogelijkheid altijd opengehouden.
Toen Franciscus aantrad, werd de Kerk geplaagd door grote problemen, zoals corruptie, machtsmisbruik en financiële misstanden binnen de Vaticaanse Bank en de Curie. De paus reorganiseerde de Curie, richtte een apart ministerie van Financiën op en verving vele hoofden van afdelingen.
Seksueel misbruik
Bij het aantreden van Franciscus was de storm rond het seksueel misbruik van minderjarigen door geestelijken allerminst geluwd. Franciscus ging voort op de door Benedictus ingeslagen weg om het misbruik te bestrijden, maar verdubbelde zijn inzet na een bezoek aan Chili, toen bleek dat de lokale bisschoppen hem hadden voorgelogen over misbruik.
Hij riep een speciale kerkelijke commissie in het leven, stelde richtlijnen op voor alle bisschoppen en hield een speciale misbruiktop in het Vaticaan. Daar hoorden de bisschoppen rechtstreekse getuigenissen van misbruikslachtoffers. Onder de nieuwe regels zijn een meldingsplicht voor bisschoppen bij de Vaticaanse autoriteiten, mogelijk ontslag bij het niet melden van misbruik en een verlenging van de verjaringstermijn.
Franciscus nam de hoogbejaarde Amerikaanse kardinaal Theodore McCarrick wegens jarenlang seksueel misbruik zijn kardinaalstitel af en zette hem uit het priesterambt. In 2020 werd een uitgebreid, door de paus toegezegd, rapport gepubliceerd over de zaak-McCarrick.
Het is een gedetailleerde beschrijving van hoe deze machtige kardinaal, die deze maand overleed, ongestoord carrière kon maken, ondanks voortdurende geruchten over zijn veelvuldig misbruik van priesterstudenten.
Cultuuromslag en kerkvernieuwing
Zoals duidelijk blijkt uit twee van zijn encyclieken (Laudato si’ uit 2015 en Fratelli Tutti uit 2020) was het Franciscus’ doel om de Rooms-Katholieke Kerk een nieuwe richting te geven. Niet naar binnen gekeerd en gericht op de zuiverheid van de leer, maar naar buiten gekeerd en midden in de wereld.
Gericht op de bescherming van de armen en de zwakkeren, een rechtvaardigere verdeling van rijkdom en zorg voor de planeet en het klimaat. Dit alles vanuit een diep besef dat alle mensen broeders en zusters zijn, ongeacht hun geloof.
In de laatste jaren van zijn pausschap zette Franciscus een nog verder gaand proces van kerkvernieuwing in gang. Na een raadpleging van alle gelovigen vonden in het Vaticaan twee belangrijke bisschoppensynodes plaats over kerkvernieuwing, waar ook leken en vrouwen aan deelnamen met stemrecht. Doel was te komen tot een synodale kerk, waar geestelijken en leken samen verantwoordelijkheid dragen.
Franciscus heeft een cultuuromslag binnen de kerk in gang gezet. Van een klerikale, soms op macht of carrièregerichte geestelijkheid naar een dienende, herderlijke en synodale kerk. Hij heeft het college van kardinalen die zijn opvolger gaan kiezen veel universeler gemaakt. Met kardinalen uit verre uithoeken van de wereld die in veel opzichten zijn visie delen. Het wachten is nu of zijn opvolger Franciscus’ kerkvernieuwing zal willen voortzetten.